อย่างที่บอกว่าดวงจันทร์นั้นสะท้อนแสงสว่างมาจากดวงอาทิตย์อีกทีหนึ่ง ดังนั้นด้านที่ไม่ได้รับแสงจะมองเห็นเป็นลักษณะมืดมิดเพราะถูกบดบังด้วยเงาของตัวเอง และทำให้มองเห็นเป็นรูปลักษณะแตกต่างกันออกไป ซึ่งลักษณะที่ว่านี้จะเปลี่ยนแปลงไปทุกวัน วันละ 12 องศา ดังนั้นเราจึงมองเห็นดวงจันทร์เป็นดวงกลมโต ดวงเสี้ยว จนกระทั่งมืดมิดในคืนข้างแรม ซึ่งกระบวนการเหล่านี้กินเวลานานประมาณ 30 วันต่อหนึ่งรอบ และเมื่อสิ้นสุดรอบข้างแรม เราก็จะกลับมามองเห็นดวงจันทร์เต็มดวงอีกครั้งในคืนข้างขึ้น หมุนเวียนกันไปอย่างนี้เรื่อยๆ ไม่จบสิ้น

คนไทยนั้นถือปฏิทินจันทรคติ คือแบ่งจำนวน ข้างขึ้นออกเป็น 15 วันและข้างแรม 15 วัน (ข้างขึ้น 1 ค่ำ – 15 ค่ำ ข้างแรม แรม 1 ค่ำ – แรม 15 ค่ำ) ซึ่งวันที่ดวงจันทร์เต็มดวงกลมโตสว่างที่สุดให้ถือเป็นวันขึ้น 15 ค่ำ ในขณะที่คืนที่มืดมิดที่สุดนั้นถือเป็นวันแรม 15 ค่ำ นอกจากนั้นยังมีการจัดเอาคืนที่ดวงจันทร์สว่างเพียงครึ่งเสี้ยวเป็นวันขึ้น/แรม  7-8 ค่ำ ตามแต่องศาที่กระทำกับโลก ซึ่งสามารถอธิบายได้ดังนี้

• ขึ้น 15 ค่ำ โลกจะอยู่กึ่งกลางระหว่างดวงจันทร์และดวงอาทิตย์ ดังนั้นจะสามารถมองเห็นแสงสะท้อนได้อย่างชัดเจน จึงมองเห็นเป็นดวงจันทร์กลมโตเปล่งแสงสว่างนวล ซึ่งสามารถมองเห็นได้ตั้งแต่เวลา 6 โมงเย็นเป็นต้นไป
• ขึ้น 8 ค่ำ ดวงจันทร์จะโคจรมาตั้งฉากระหว่างโลกและดวงอาทิตย์ ดังนั้นเราจะมองเห็นดวงจันทร์ในลักษณะครึ่งเสี้ยว เพราะด้านมืดและด้านสว่างของดวงจันทร์นั้นมีขนาดเท่ากัน
• แรม 15 ค่ำ ดวงจันทร์จะอยู่กึ่งกลางระหว่างโลกกับดวงอาทิตย์ ดังนั้นคนบนโลกจะมองไม่เห็นดวงจันทร์ เนื่องจากดวงจันทร์หันด้านที่เป็นเงามืดเข้าหาโลก ทำให้เราไม่สามารถมองเห็นดวงจันทร์ได้เลยที่เป็นแบบนั้นก็เพราะโลกกำลังอยู่ภายใต้เงาของดวงจันทร์นั่นเอง โดยดวงจันทร์และดวงอาทิตย์จะขึ้นและตกพร้อมกับ
• แรม 8 ค่ำ ดวงจันทร์ โลก และดวงอาทิตย์จะทำมุมฉากต่อกัน แต่คนละด้านกับ ขึ้น 8 ค่ำ ดังนั้นเราจะมองเห็นดวงจันทร์มีด้านสว่างและด้านมืดเท่ากันแต่คนละด้าน

การสังเกตลักษณะของข้างขึ้น-ข้างแรม

• ข้างขึ้น เราจะมองเห็นดวงจันทร์ตอนรุ่งเช้าก่อนที่พระอาทิตย์จะขึ้น และไม่สามารถมองเห็นหัวกระต่ายได้เลย
• ข้างแรม เราจะสามารถมองเห็นหัวกระต่ายได้ ขณะก่อนพระอาทิตย์จะตกดินเล็กน้อย